اطلس جدید کلانشهر تهران به نوعی رصد دوره‌ای این کلانشهر در قالب نقشه‌های آماری، توصیفی و تحلیلی همراه با متن‌های توضیحی و تحلیلی است.
تهران با دگرگونی‌های کالبدی فضایی ناشی از اولین پژواک مدرنیته در ایران، پا به سده بیستم میلادی می‌گذارد.
تهران شهری بوده است با حدود یک میلیون و ??? هزار نفر جمعیت و ??? هکتار مساحت (دارالخلافه ناصری) با خیابان‌هایی محدود، عمدتاً برای عبور پیاده و محدودیت نسبتاً کامل اتومبیل.
به گزارش M.N همین شهر در پایان سده، شهری است با جمعیتی نزدیک به هفت میلیون نفر که مساحتی نزدیک به ??? کیلومتر مربع دارد و مملو است از بزرگراه‌ها و خیابان‌های آکنده از اتومبیل. اطلس کلانشهر تهران، در ویرایش دوم، به بررسی تحولات و دگرگونی‌ها، طی سی سال اخیر می‌پردازد تا در حوزه‌های مختلف، این تحولات را پایش و آنها را در قالب نقشه ارائه کند.
برای تدوین این مجموعه که حاصل تلاش جمعی از استادان دانشگاه، متخصصان و کارشناسان با سابقه در این حوزه‌هاست، داده‌های مورد نیاز از منابع مختلف اطلاعاتی جمع‌آوری شده و پس از پردازش های مربوط به کنترل کیفیت و کمیت و اطمینان از صحت نسبی آنها، وارد پایگاه داده شده‌اند.
اطلس جدید کلانشهر تهران به نوعی رصد دوره‌ای این کلانشهر در قالب نقشه‌های آماری، توصیفی و تحلیلی همراه با متن‌های توضیحی و تحلیلی است. شاید مهمترین وجه کاربردی اطلس جدید کلانشهر تهران، ارائه تصویری بصری – تحلیلی از وضعیت جاری و گذشته این کلانشهر به برنامه‌ریزان و مدیران شهری تهران باشد تا اختلافات فضایی و مکانی موجود را به روشنی استنباط کنند و قادر شوند تا در قالب نگرشی فضایی، برای چالش‌ها و نقاط قوت و ضعف شهری در حوزه‌های مختلف مورد بحث، تصمیمات مکانی مناسب‌تری اتخاذ نمایند.
البته قابل ذکر است اطلس فوق به نحوی نیز تدوین شده که قابل استفاده برای طیف وسیعی از کاربران عمومی و تخصصی باشد. در همین خصوص در طراحی و کارتوگرافی این مستند تلاش شده از مفاهیم و روش‌هایی استفاده شود که در عین تخصصی بودن، برای کاربران عمومی نیز قابل استفاده باشد. این اطلس از این جهت که وضعیت و خصوصیات عمومی شهر بر اساس شاخص‌های مختلف و ابعاد گوناگون مورد ارزیابی قرار گرفته و نقشه‌های اطلس، به نوعی نمایه و شاخصی برای هر منطقه شهری است، برای شهروندان تهرانی می‌تواند جذاب و جالب باشد. در ارائه کار، همچنین تلاش شده تا تحلیل‌های تفسیری نقشه حتی‌المقدور محدود باشد تا وضعیت شهر از خود نقشه قابل درک و استنباط باشد و از هرگونه القای نظر یا پیش‌داوری در مورد شاخص‌های مختلف پرهیز شود.
در تهیه داده‌های مورد نیاز اطلس، سعی شده از منابع رسمی و دست اول به ویژه داده‌های سرشماری نفوس و مسکن سال ??و ?? استفاده شود. در عین حال برخی داده‌های رسمی ارائه شده توسط سازمان‌های تخصصی نیز ملاک عمل بوده است. با این همه، در صورت فقدان اطلاعات و ضرورت بهره‌گیری از سایر منابع اطلاعاتی، داده‌های اخذ شده از این منابع مورد ارزیابی کیفی قرار گرفته‌اند.
برخی از اطلاعات، با استفاده از روش‌های آماری به صورت تصادفی چند مرحله‌ای انتخاب و مورد بازدید و کنترل زمینی قرار گرفته و گزارش‌های تخصصی در این زمینه تدوین و با حضور متخصصین صاحب نظر در حوزه مربوط، در مورد نحوه استفاده از اطلاعات تصمیم‌گیری صورت می‌پذیرفت.
از مزایای این اطلس می‌توان به محصول نهایی آن اشاره کرد که به سه صورت چاپی (مجموعه حاضر)، نسخه الکترونیک قابل ارائه روی لوح فشرده و ارائه روی شبکه جهانی اینترنت (www.atlas.tehran.ir) آماده شده است.
همچنین در تهیه محصولات مختلف تلاش شده تا از استانداردها و معیارهای ثابت استفاده شود. سایت و کتاب هر دو دارای فصل‌بندی‌های مشابه با اطلاعات جامعی در باره هر کدام از این فصل‌هاست که عبارت است از سرزمین، جمعیت و مهاجرت، آموزش، فعالیت و اشتغال، مسکن، حمل و نقل، خدمات شهری، شهرسازی و کیفیت زندگی.
در هر کدام از این فصل‌ها سعی شده است تا با استفاده ار نقشه‌ها و نمودارها و جداول دوره‌ای و مقایسه‌ای، به بررسی روند تغییر و تحولات در طول دهه‌های اخیر شهر تهران پرداخته شود. در همین راستا در بعضی از فصول، اطلاعات اطلس قبلی کلانشهر تهران که بر پایه اطلاعات آماری سال‌های ???? و ???? شکل گرفته بود با تلفیقی از اطلاعات آماری سال ????در اطلس جدید، نشان دهنده روند تغییرات سال‌های اخیر شده است.
البته در این اطلس در برخی موضوعات مثل کیفیت زندگی، تسهیلات و تجهیزات شهری و یا شهرسازی به نقشه‌های سال ?? اکتفا نشده و اطلاعات این بخش‌ها تا سال ?? در اطلس گنجانده شده است.
برای استفاده متخصصین، این نکته قابل ذکر است که برای ارائه موضوع در بهترین وضعیت، در برخی نقشه‌ها از انواع آنالیزهای فضایی و آمار فضایی استفاده شده است.
همچنین برخی از تحلیل‌ها بر مبنای مدل‌ها و روش‌های آماری انجام شده است. در نهایت برای هر نقشه تحلیل‌هایی همراه با روش محاسبه برای درج در اطلس تدوین شد تا پس از کنترل نهایی گزارش‌های هر کارگروه و بازخوانی متن، اصلاح، و ویرایش بر روی آنها انجام شود. در انتها، براساس استانداردهای کارتوگرافیک و شاخص‌های تحلیلی و هماهنگی بین نقشه‌های مختلف هر فصل، نقشه‌های مناسب برای درج در اطلس توسط کارگروه کارتوگرافی تهیه شده است.
ساختار اطلس
فصل اول: سرزمین
مهمترین عناوین فصل: در این فصل مختصری از جغرافیای تاریخی تهران به قلم دکتر محمد حسن گنجی به عنوان مقدمه آورده شده است و سپس یک شمای کلی از جغرافیای طبیعی خصوصاً ژئومرفولوژی و اقلیم شهر و استان تهران ارائه شده است.
در این فصل گسترش کالبدی شهر تهران در طی سال‌های ??-???? به صورت تصاویر ماهواره‌ای ارائه شده است. همچنین نقشه‌های ژئومرفولوژی و بلوک دیاگرام‌هایی از وضعیت زمین‌شناسی و لرزه‌خیزی تهران تهیه شده است. همچنین وضعیت زیست محیطی تهران، ناهمواری‌ها، وضعیت پارامترهای اقلیمی و آلودگی از جمله مهمترین مطالب این فصل می‌باشند.
فصل دوم: جمعیت و مهاجرت
مهمترین عناوین فصل: این فصل شامل روند تحول جمعیت مناطق، توزیع نسبی جمعیت در گروه‌های عمده سنی، نسبت جنسی، توزیع جمعیت بر حسب وضع تأهل، متوسط بعد خانوار، تراکم جمعیت، دین و اقلیت‌های دینی و جمعیت و مهاجرت است.
در این فصل تحولات جمعیتی شهر تهران طی دو دوره سرشماری ???? و ???? بررسی شده است. از مهمترین نقشه‌های تولید شده در این فصل نقشه‌های کارتوگرام جمعیت و مهاجرت، هرم سنی مناطق ?? گانه شهر تهران است. در بحث مهاجرت نیز مهاجران وارد شده به تهران طی سال‌های ????-???? بررسی شده است.
فصل سوم: آموزش
مهمترین عناوین فصل: شامل نسبت باسوادی، تعداد اعضای باسواد خانوار و سطح تحصیلات.
از آنجا که در سرشماری ???? شاخص‌های آماری مربوط به آموزش به صورت تمام سرشماری انجام نشده و از این رو آمار ارائه شده توسط مرکز آمار در سطح مناطق ?? گانه محاسبه شده و در نتیجه فصل آموزش نیز عمدتاً به صورت منطقه‌ای نمایش داده شده است. از مهمترین نقشه‌ها در این فصل می‌توان به نقشه‌های تعداد دانشجویان و تعداد دانش‌آموزان در هر منطقه اشاره کرد.
فصل چهارم: فعالیت و اشتغال
مهمترین عناوین فصل: شامل جمعیت فعال، میزان فعالیت اقتصادی، نرخ اشتغال، نرخ بیکاری، گروه‌های عمده شغلی، جمعیت غیرفعال، میزان وابستگی، هسته‌های فعالیت و اشتغال می‌باشد. این فصل تعداد زیادی از شاخص‌های اقتصادی جمعیت را در بر می‌گیرد. اگر چه مشکل عدم تمام سرشماری نیز برای برخی شاخص‌های فعالیت و اشتغال نیز وجود داشته اما در ارائه نقشه‌های این فصل نقشه‌های سال ???? نیز به صورت منطقه ارائه شده است.
از مهمترین نقشه‌های این فصل می‌توان به نقشه‌های مربوط به کارگاه‌ها و تهیه نقشه‌های Hot spot و تعیین نقشه‌های هسته‌های فعالیت و اشغال در کلانشهر تهران اشاره کرد.
فصل پنجم: مسـکن
مهمترین عناوین فصل: مشتمل بر متوسط مساحت زیربنای واحدهای مسکونی، سرانه زیربنای مسکونی، کیفیت واحدهای مسکونی، تراکم خانوارها در واحد مسکونی، تعداد اتاق در واحد مسکونی، نحوه تصرف مسکن و قیمت مسکن می‌باشد.
در این فصل نقشه‌ها به صورت ناحیه‌ای و در برخی از شاخص‌ها به صورت منطقه‌ای ارائه شده است. از آنجا که عدم تمام سرشماری شامل داده‌های مربوط به کیفیت واحدهای مسکونی بوده لذا این بحث از فصل مسکن به صورت نقشه‌های منطقه‌ای ارائه شده است.
از مهمترین نقشه‌ها در این فصل می‌توان به نقشه‌های مربوط به نرخ رشد قمیت زمین و مسکن و اجاره بها طی سال‌های ????-???? اشاره کرد. همچنین ارائه نقشه‌های در ارتباط با سرانه زیربنای مسکونی به ازاء نفر و خانوار و همچنین واحدهای متوسط از نظر مساحت زیربنای واحدهای مسکونی اشاره کرد.
فصل ششم: حمل و نقل
مهمترین عناوین فصل: تاریخچه مترو، مالکیت اتومبیل، سفرهای شهری، میانگین کل مدت زمان سفر، وسایل نقلیه در کیلومتر پیموده شده، سرعت متوسط حرکت، نسبت حجم بر ظرفیت، فضای پارک برای وسایل نقلیه، حوادث و سوانح رانندگی از جمله مهمترین عناوین فصل محسوب می‌شوند.
بخش حمل و نقل از جمله فصول اطلس کلانشهر تهران است که در جلد قبلی، به آن پرداخته نشده بود. به کارگیری شاخص‌های تخصصی در حوزه حمل‌ونقل و همچنین ارائه آخرین تحولات متروی تهران به همراه نقشه‌های در ارتباط با سفرهای شهر تهران ارائه شده است. ظرفیت پارکینگ‌ها، حوادث رانندگی، مالکیت خودرو از مهمترین بحث‌های این فصل می باشد.
فصل هفتم: تسهیلات و تجهیزات شهری
مهمترین عناوین فصل: شامل خدمات تفریحی و فضاهای سبز، میادین عرضه میوه و تره‌بار، آتش‌نشانی و خدمات ایمنی، تولید و مدیریت پسماند، سامانه‌های ارتباطی برای تسهیل خدمات‌رسانی، هزینه نگهداری و ارائه خدمات شهری هستند.
در این فصل به ارائه نقشه‌هایی در ارتباط با پراکنش پارک‌ها و فضاهای شهری، خدمات تفریحی و فضای سبز شهری، میادین عرضه میوه و تره‌بار، آتش‌نشانی و خدمات ایمنی، مدیریت پسماند، ایستگاه انتقال پسماند است. از جمله مهمترین بحث‌ها در این فصل می‌توان به سامانه ارتباطی شهرداری اشاره کرد که نیازها و مشکلات شهروندان را در زمینه‌ها مختلف را بر حسب مناطق ارائه می‌دهد.
فصل هشتم: شهر سازی
مهمترین عناوین فصل: سازمان فضایی مراکز کار و فعالیت در شهر تهران، سازمان فضایی مرکز تجاری – اداری (CBD)، نظام فضاهای پر و خالی، فضای باز عمومی، گونه‌شناسی بافت شهری، بافت فرسوده، بافت فرسوده و سکونت مهاجران، بافت‌های تاریخی و با ارزش، بافت روستایی ارزشمند، وضعیت نفوذپذیری بافت شهری، وضعیت کاربری‌های عمده و اصلی در مناطق، نحوه سکونت در مجموعه پیرامونی، سکونت گروه‌های کم درآمد در مجموعه پیرامونی.
مؤلفه‌های شهرسازی از جمله اطلاعات ارزشمند و کاربردی در اطلس‌های شهری محسوب می‌شوند. بسته به نیاز گروه‌های هدف، اطلاعات ارائه شده در بخش شهرسازی اطلس، می‌تواند طیف گسترده‌ای از نگاشت‌های مکانی عمومی تا تخصصی را در برگیرد. دربرداشت کلی، داده‌های شهرسازی را می‌توان در دو نظام فرم (Form) و کارکرد (Function) دسته‌بندی و ارائه کرد.
نظام فرم عموماً بر الگوهای کالبدی، نحوه چینش عناصر و چگونگی ترکیب و نمایش حجم‌ها تأکید دارد و نظام کارکرد، محتوای درون حجم‌ها و فرم‌ها را نمایان می‌سازد. این دو مؤلفه در تـرکیب با عناصر اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و حتی نگرش‌های سیاسی، صورت بنـدی‌های مختلفـی را بـه نـمایش می‌گذارند.
در مقیاس فراشهری (منطقه شهری تهران) مواردی نظیر سازمان فضایی شهر، منطقه‌بندی‌های فعالیت‌ها، سازمان کالبدی شهر، گونه‌شناسی بافت (ریزدانگی، فرسودگی، نفوذپذیری، بافت‌های دارای ارزش معماری و تاریخی)، الگوی توزیع فضاهای باز و سبز عمومی و طیف گسترده مؤلفه‌های مرتبط با کاربری زمین مطرح شده‌اند.
فصل نهم: کیفیت زندگی
مهمترین عناوین فصل: شامل دسترسی به خدمات آموزشی، خدمات فرهنگی، خدمات بهداشتی و درمانی، خدمات اورژانسی، خدمات تفریحی و ورزشی، دسترسی به مترو، دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری، کیفیت قلمرو اجتماعی، کیفیت مسکن، کیفیت زیست محیطی، کیفیت زندگی در شهر تهران است.
معیارهای عینی برای سنجش کیفیت زندگی در سطح نواحی مختلف شهر تهران استفاده شده است. ابتدا شاخص‌های نشانگر کیفیت زندگی از مرور بر متون و تجربیات مرتبط استخراج شده و پس از انطباق آنها با شرایط شهر تهران و بررسی قابلیت دسترسی به اطلاعات این شاخص‌ها در سطح نواحی در شهر تهران، شاخص‌های نشان‌دهنده کیفیت زندگی انتخاب شده‌اند.
برای بررسی ابعاد مختلف کیفیت زندگی، ابتدا شاخص‌های نشانگر خدمات و تسهیلات شهری در سطح نواحی شهر تهران با استفاده از روش تحلیل خوشه‌ای به ? گروه کاملاً مناسب، مناسب، تاحدودی مناسب، نامناسب و کاملاً نامناسب، طبقه‌بندی شدند.
به منظور بررسی و سنجش ابعاد مختلف کیفیت زندگی از روش تحلیل عاملی استفاده گردید. در این روش ?? شاخص نشانگر ابعاد مختلف کیفیت زندگی (ن.ک. به جدول ?-?) به چهار عامل که هر یک از این عوامل، بُعدی از کیفیت زندگی را نشان می دهند، تبدیل شدند:
?. دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری؛
?. کیفیت قلمرو اجتماعی؛
?. کیفیت مسکن؛
?. کیفیت محیط زیست.
در انتها باید گفت که اطلس کلانشهر تهران به اجمال، پژوهشی کاربردی است که با توجه به استفاده از شاخص‌های مختلف علمی، برای محققین و پژوهشگران شهری و علاقه‌مندان به تحولات شهری تهران کاملاً قابل استفاده است و هدف از تهیه آن نشان دادن پویایی‌ها، تحولات و ویژگی‌های مکانی، مؤلفه‌های اقتصادی، فرهنگی و کالبدی کلانشهر تهران در مقاطع مختلف زمانی به صورت مقایسه‌ای و تحلیلی می‌باشد.
موضوع مطلب : 
